ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 11، بهمن 1401 ، شماره پی در پی 81

نوآوریهای تشبیه در قصاید خاقانی

صفحه (267 - 287)
مرضیه رحمانی ، هنگامه آشوری (نویسنده مسئول)، ثریا رازقی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1401

چکیده

زمینه و هدف: تشبیه یکی از ارکان برجسته صور خیال است و بررسی آن در شناخت ویژگیهای سبکی شاعر تأثیر فراوان دارد. در این مقاله به شیوه تقسیم‌بندی بروک رز -که روشی دستوری زبان‌شناسی است- به استخراج تشبیهات خاقانی پرداخته شده است تا بتوان به پاسخ این پرسشها دست یافت: ویژگیهای برجسته ساختاری تشبیهاتِ قصاید خاقانی براساس طبقه بندی بروک رز چیست؟ قلمروهای اساسی مشبه به ها در قصاید خاقانی کدام عرصه ها را دربر میگیرد؟

روش مطالعه: توصیفی-تحلیلی است.

یافته ها: بررسی تشبیهات خاقانی بر اساس تقسیم‌بندی پنجگانۀ بروک رز نشان داد بترتیب روشهای ربطی-اسنادی، اضافی، و اشاره از بالاترین بسامدها برخوردارند؛ بیتردید پربسامدترین ساختار تشبیهی قصاید خاقانی، ساختار ربطی-اسنادی با مصدر «بودن» (از نوع مقید) است که در آن «مشبه» به «مشبه به» بطور مستقیم اسناد مییابد. سپس ساختار اضافی (تشبیهات فشرده) از بسامد بالایی برخوردارند؛ بروک رز استفاده از حرف اضافۀ of انگلیسی را، که معادل کسره در فارسی است، روشی برای برقراری این پیوند میداند. سپس روش اشاره قرار میگیرد؛ روش اسلوب معادله از میان انواع روشهای اشاره، بیشترین فراوانی را داراست؛ روش ربطی با استفاده از فعل «ساختن» از میان روشهای بروک رز، پایینترین بسامد را دارد. گسترده ترین قلمرو مشبه به در قصاید خاقانی، قلمرو اشیاء است.

نتیجه گیری: خاقانی در میان موارد تقسیم‌بندی بروک رز، در بیشترین ابیات به ترتیب ممدوح، متعلقات آن و خویشتن را مورد تشبیه قرار داده است؛ «ممدوح» بیش از همۀ عناصر مورد اسناد و دگرگونی قرار گرفته است؛ سپس «من» شاعر و متعلقات وی در رتبه بندیهای او حضور پررنگی دارد.

کلمات کلیدی
خاقانی , تشبیه , بروک رز , قلمرو , قصاید

• آق اولی، عبدالحسین، (1340)، درر الادب در فن معانی، تهران: الهجره.
• ابودیب، کمال، (1384)، صور خیال در نظریۀ جرجانی، ترجمه فرزان سجودی و فرهاد ساسانی، تهران: مطالعات و تحقیقات هنری.
• برزگر خالقی، محمدرضا، (1387)، شرح دیوان خاقانی، ج 1، تهران: زوار.
• پورنامداریان، تقی، (1374)، سفر در مه، تهران: زمستان.
• تفتازانی، مسعود، (ق1407)، شرح‌المختصر، به کوشش میرسید شریف، قم.
• خاقانی شروانی، (1393)، دیوان خاقانی، ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
• رادویانی، محمد، (م1949) ترجمان‌البلاغه، به کوشش احمد آتش، استانبول.
• سکاکی، ابویعقوب یوسف بن محمد، (1403 ق-1983م)، مفتاح العلوم، به کوشش نعیم زرزور، بیروت.
• شمیسا، سیروس، (1388)، سبک شناسی شعر، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس، (1390)، بیان و معانی، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس، (1393)، بیان، تهران: میترا.
• کزازی، میرجلال‌الدین، (1392)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز.
• ماحوزی، امیرحسین، (1388)، بررسی تشبیه در غزلیات شمس، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن.
• معدن کن، معصومه، (1387)، جام عروس خاوری (شرح 6 قصیده از دیوان خاقانی)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• موسوی، میر نعمت‌الله، (1382)، فرهنگ بدیعی، تبریز: احرار.
• ولک رنه و وارن آوستن، (1382)، نظریۀ ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی.
• همایی، جلال‌الدین، (1354)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران.
• Brook – Rose Christine. (1956). A grammar of metaphors, London, Mercury Books edition.
• Cuddon, J.A. (1999), A dictionary of literary Terms and theory – Harmonds worth, penguin books Ltd.